به مناسبت فرا رسیدن سی‌ام ذی القعده، سالروز شهادت امام محمدتقی(ع)، خبرنگار خبرگزاری حوزه گفتگویی را با دکتر محمدحسین رجبی دوانی از پژوهشگران تاریخ اسلام و کارشناس برنامه‌های معارفی صدا وسیما، در خصوص شخصیت و قدرت علمی حضرت، دلایل و عوامل شهادت ایشان انجام داده است که حاصل آن در ادامه می‌آید.
*در تاریخ آمده است که امام جواد(ع) در زمان کودکی به امامت رسید؛ آیا برای به امامت رسیدن نباید امام حداقل سن بلوغ را داشته باشد؟
با عرض تسلیت به مناسبت شهادت حضرت جوادالائمه(ع) به همه شیعیان و دوستداران اهل بیت(ع)؛ امام جواد(ع) همچون دیگر امامان بزرگوار، ویژگی های خاص خود را دارند، از جمله اینکه آن حضرت، نخستین امامی است که در کودکی و در سن حدود هشت سالگی، در پی شهادت حضرت علی بن موسی الرضا(ع)، به امامت رسیدند و به این دلیل که تا آن زمان این مسئله بی سابقه بود، بسیاری از بزرگان و شخصیت های مهم از اصحاب امام رضا(ع) دچار تردید شدند؛ چرا که تا پیش از این، امام کاظم(ع) به عنوان جوان ترین امام در سن بیست سالگی به امامت رسیده بودند؛ از این جهت، شیعیانی که از بصیرت کافی برخوردار نبودند و تصور می کردند نمی توان از امامی که در زیر سن بلوغ به امامت رسیده، تبعیت کرد، به گمراهی افتادند و برخی به فرقه واقفیه پیوستند و امامت امام رضا(ع) را هم انکار کردند و امام کاظم(ع) را آخرین حجت پیشوای شیعه دانستند.
در هر صورت، با گذشت زمان، امام جواد(ع) با قدرت عظیم علمی و احاطه بی‌مانند خود به معارف شرعی و دینی، بهت و حیرت بزرگان و معمرین شیعه را برانگیختند و آنها اذعان کردند که هیچ منافاتی ندارد که امامی در دوران کودکی به امامت برسد؛ چرا که مهم‌ترین موضوع در این زمینه، علم و قدرت امامت است که در وجود ائمه معصومین(ع) متجلی شده و سن نمی تواند مطرح باشد.
*چرا لقب نهمین امام شیعیان(ع)، جوادالائمه(ع) عنوان شد؟
حضرت بسیار اهل جود و بخشش بودند و هیچ کس دست خالی از محضر ایشان باز نمی‌گشت. اگر چه ائمه معصومین(ع) بسیار باسخاوت بودند، اما امام جواد(ع) در این عرصه بیشتر شناخته شد و به همین دلیل وجود مقدسش «جواد» ملقب شدند و به جواد الائمه(ع) مشهور شدند.
*لقب تقی نیز از دیگر القاب نهمین امام شیعه است، چرا حضرت به این لقب مشهور شدند؟
تقی به عنوان لقب اختصاصی نهمین امام شیعه، به معنای با تقوا است، برای کسی که تمام عمر شریفش بیش از 25 سال ادامه پیدا نکرد.
حضرت در آغاز جوانی به شهادت رسیدند و با همین عمر و زندگانی کوتاه خود، چنان از خود شخصیتی عظیم در تقوا نشان داده بود که آن حضرت را با لقب «تقی» می شناختند.
*مامون پس از شهادت علی بن موسی الرضا(ع)، امام جواد(ع) را به دربار خود فراخواند. هدف این خلیفه عباسی از برقراری ارتباط نزدیک با حضرت را بفرمایید
مامون به سبب جنایتی که به دلیل شهادت امام رضا(ع) مرتکب شد، به شدت میان محافل مردمی، منفور بود، لذا اگرچه او توانسته بود با از میان برداشتن امام رضا(ع)، حمایت خاندان بنی عباس را جلب کند و به آن ها اطمینان دهد که نمی خواهد خلافت را از میان آنها خارج کند، اما شخصیت وی به دلیل قتل نواده رسول خدا(ص)، زیرسوال رفته بود و نفرتی از او در میان مردم پدید آمده بود.
به همین دلیل، مامون با زیرکی برای رفع اتهام و همچنین برای این که بنی عباس از خواست خود که تسلط بر امور مربوط به خلافت بود، دور بمانند و تهدیدی برای آنها داشته باشد، امام جواد(ع) را از مدینه به بغداد آورد، درحالی که حضرت زیر ده سال سن داشتند.
به بیان دیگر، مامون می خواست اهرم فشاری بر بنی عباس داشته باشد و اتهام قتل امام رضا(ع) را از خود دور کند و به همین دلیل امام جواد(ع) را به بغداد فراخواند و به ایشان محبت کرد و در برابر اعتراض خاندان عباسی، موضع گرفت و علم و دانش حضرت را به رخ آنها کشید و با تشکیل جلسه‌ای، این امر را بر آنها ثابت کرد و دختر خود را به ازدواج امام جواد(ع) درآورد.
البته باید به این نکته دقت داشته باشیم که اگرچه با محبت به امام جواد(ع)، از گناه قتل امام رضا(ع) توسط مامون رفع اتهام نشد، اما وی توانست سلطه بنی عباس را بر خود کاهش دهد.
*با توجه به این که امام جواد(ع) تحت نظر خلفای وقت بودند، گسترش و بقای تشیع در دوران امامت ایشان به چه صورت بود؟
گسترش شیعه را از زمان امام باقر(ع) و امام صادق(ع) شاهد هستیم، اما با وجود این که ائمه معصومین(ع) در حصر بودند، به دلیل زحمات امامان پیشین برای تبیین مکتب اهلبیت(ع)، اصول و چارچوب شیعه در عرصه های مختلف شناخته شده بود و از زمان امام کاظم(ع) در نقاط مختلف عالم اسلام، نایبان ائمه(ع)، به عنوان واسطه امام با مردم در ارتباط بودند و به همین دلیل خلفای جور عباسی در پی قطع ارتباط میان شیعیان با ائمه معصومین(ع) اهتمام می ورزیدند.
*چه خطراتی در دوران امامت امام جواد(ع)، ایشان را تهدید می کرد؟
امام جواد(ع) از یک سو با توطئه های دستگاه خلافت که می خواستند مکتب خلفای غاصب را در برابر مکتب بر حق اهل بیت(ع) ترویج دهند و مانع گسترش شیعه شوند، مواجه بود و از سویی دیگر، به دلیل پدید آمدن فرقه های منحرف، شیعه را با مشکلاتی مواجه کرده بود؛ در زمان امام جواد(ع)، جریان منحرف غلوکنندگان با عنوان «غلات» شکل گرفته بود و آن ها با غلو کردن، جنبه عبودی برای ائمه معصومین(ع) قائل بودند.
امام محمد تقی(ع) در برابر ترویج مکتب خلفای غاصب توسط حکومت عباسیان، به تلاش برای تربیت شاگردان و پیروان اهتمام ورزید و در خصوص شیعه نمایان، آنها را منحرف و خروج شان را از دایره تشیع و اسلام اعلام کرد و منحرف بودن فرقه‌ها را در حد ناصبیان(دشمنان اهلبیت) تلقی کرد، تا از این طریق بتواند خط اصیل مذهب شیعه را از این گونه تهدیدات مصون بدارد.
*ارتباط یاران و پیروان امام جواد(ع) به چه شکلی برقرار بود؟
حضرت در همان بغداد با اصحاب پدر به عنوان شاگردان در ارتباط بود و هدایت معنوی نیز داشتند، از میان شاگردان برجسته امام جواد(ع) می‌توان به حضرت عبدالعظیم حسنی و ابراهیم بن مهزیار اهوازی اشاره داشت.
*دلایل و عوامل شهادت امام جواد(ع) را بفرمایید.
حضرت در سال پایانی عمر مامون، با اصرار از وی اجازه خروج از بغداد برای تشرف به حج را گرفتند و با همسرشان به نام سمانه و امام هادی(ع) عازم مکه و مدینه شدند. پس از مدتی خبر مرگ مأمون انتشار یافت و معتصم برادر وی به حکومت رسید.
معتصم در سال 220، امام جواد(ع) را به بغداد احضار کرد و در کنترل کامل قرار داد؛ وی فهم و درک برادرش مامون را نداشت و آن گونه که مامون ملاحظه حضرت را می‌کرد، وی به این مسائل اهمیت نمی داد.
هدف معتصم از احضار امام تقی(ع) به بغداد، فاصله انداختن میان حضرت از پایگاه های مردمی و شیعیان مدینه بود و در حقیقت وی امام(ع) را در بغداد در حصر قرار داده بود.
اما یکی از مهم‌ترین دلایل شهادت امام جواد(ع)، بدگویی علمای درباری عامه بود که به علم حضرت رشک می بردند؛ آن ها معتصم را از قدرت علمی و محبوبیت امام جواد(ع) ترساندند و به بدگویی پرداختند که ابن الرضا(ع) به دنبال بی وجه کردن حکومت عباسی است و با این سخن چینی‌ها، ذهن معتصم نسبت به امام(ع) به شدت تغییر کرد و به همین دلیل به فکر قتل حضرت افتاد.
یکی دیگر از عوامل شهادت جوادالائمه(ع)، ام‌فضل همسر ایشان بود. این زن که دختر مامون بود، بارها گلایه و شکایت خود را از امام جواد(ع) به نزد پدرش مامون برد که هر مرتبه با برخورد تند مامون مواجه شد. معتصم عباسی برای این که هیچ معترضی را تحمل نمی‌کرد، از برادرزاده خود ام فضل خواست که امام جواد(ع) را به شهادت برساند؛ ام فضل که از امام(ع) گلایه‌مند بوده و کینه داشت، این درخواست را پذیرفت و با خوراندن انگور مسموم، امام جواد(ع) را به شهادت رساند و در اسناد تاریخی نیز ذکر شده که به شدت از این اقدام خود پشیمان شد.
امام محمد تقی(ع) جوان‌ترین امامی بود که در سن 25 سالگی به شهادت رسیدند و روح مقدس‌شان به ملکوت اعلی پیوست.
گفتگو: محمد مهدی عنایت پور
